Dawne radzieckie bazy wojskowe z perspektywy 30 lat: etnograficzne mise-en-sce

Abstract

Artykuł omawia przekształcenia miejscowości stanowiące dawniej radzieckie bazy wojskowe, jakie dokonały się po wycofaniu wojsk radzieckich w latach 1991–1993. Analiza dotyczy trzech tego typu baz – w Bornem Sulinowie (Polska), Milovicach (Czechy) oraz w rejonie Gulbene (Łotwa), a badania prowadzone były w latach 2005–2020 i zakończone z powodu ograniczen wywołanych pandemią koronawirusa. Transformacje tych miejsc i zaadaptowanie dawnej infrastruktury do nowej sytuacji w miastach zamieszkalych przez ludność cywilną przedstawiam z pozycji ‘wystawienniczej’. Wychodzę z założenia, że po odejściu wojsk rosyjskich decyzje, co do przyszłości miasta należały również do lokalnej ludności. Generalnie to miescowe władze lokalne miały w latach 1993–2020 największy wpływ na rozwój tych miast (Borne Sulinowo, Milovice). W wyniku tych decyzji rozwój poszedł w różnych kierunkach -cele, kierunek, stosunek do trudnej przeszłości, uwarunkowania w kontekście historycznym i geograficznym – i to jest przedmiotem analizy. Można zaobserwować zderzenie długoterminowych strategii państwowych z taktyką używaną przez jednostki, w tym praktyki codzienne. Jak się okazuje, często kształt przemian nadawała lokalna jednostkowa sprawczość a nie dalekosiężne plany i struktury. Porównując działania i zmiany w tych trzech miejscowościach zwracam uwagę na tzw. mise-en-scene, pojęcie stosowane w sferze teatru i filmu, ale także w etnografii, rozumianej jako wyznaczanie terenu. Właśnie takie praktyki formowały odrębny ‘mikrokosmos’, który później służył jako atrakcja dla przyjezdnych i turystów. Zestawienie badań w tych trzech miejscowości przyniosło wnioski, że każda niesie inną historią wynikłą w odmiennym kontekście, a co za tym idzie specyficzny przekaz: współczesne miasto otwarte na przyszłość wykorzystujące również swoją unikalną militarną przeszłość (Borne Sulinowo), miasto nastawione na rozrywkę wykorzystujące do tego rozbudowane powojskowe przestrzenie, np. lotnisko, budynki (Milovice) oraz raczej pozostawienie śladów w lesie i zamazywanie tej nieodległej przeszłości (rejon Gulbene). Każda z tych miejscowości zmaga się ze swoją trudną i niechcianą przeszłością, ale z upływem czasu nabieranie dystansu do niej manifestuje się na różnorodne sposoby (rozrywka, muzea, przedstawienia pamięci, festiwale pojazdów wojennych itp.).The site of the former Soviet military base changed after the withdrawal of the Soviet army in 1991–1993 is discussed in the article. The analysis concerns the former military bases in Borne Sulinowo (Poland), Milovice (Czech Republic) and the former missile bases near Gulbene (Latvia) and three fieldworks have been taken in 2005–2020 and finished because of the coronavirus pandemic. Transformation of these places and adaptation of the old infrastructure to the new situation in cities inhabited by civilians from the “exhibitionary” position is considered. My assumption is that after the departure of Russians, the key decisions on the future belonged to the local population of cities (Borne Sulinowo, Milovice). As a result of these decisions, development went in different directions—various goals, direction, attitude toward the difficult past, historical, geographical, and political contexts—are the subject of analysis. We can observe a clash between long-term state strategies and the tactic used by individuals, including everyday practice. Comparing the activities and changes in these three localities, I pay attention to the so-called mise-en-scène, a concept named in the sphere of theater and film but also in ethnography, understood as delineating the area. Such practices formed a separate ‘microcosm’, which later served as an attraction for visitors. The juxtaposition showed that each place carried a different story emerging in a different context and thus given a specific message: a modern city opened to the future, although using its unique (both German and Soviet) military past (Borne Sulinowo), a city focused on entertainment and using extensive former military spaces like airfields and buildings (Milovice), or blurring the traces of a not very distant past (Gulbene area). Each of these places struggles with its troubled and unwanted past; however, over time, gaining distance, it is manifested in various ways (through entertainment, museums, attempts to present memory, war vehicle festivals, etc.).